درباره کوچه امام خمینی ۲۴ در مشهد و روزگار رفته بر آن | خیام؛ کوچه بود‌ها و نابود‌ها
پس از احداث ساختمان کنسولگری بریتانیا است که کوچه امام خمینی ۲۴ ایجاد می‌شود تا نمایندگی سیاسی بریتانیا در مشهد آن دوران که هنوز خیابان پهلوی ساخته نشده بود، دسترسی پذیرفته‌شده‌ای به ارگ و بازار شهر داشته باشد.
به گزارش شهرآرانیوز؛ سیر تکامل کوچه‌های مختلف شهر هرکدام داستان خاص خود را دارند. برخی از این مسیر‌ها در اصل جانشین مسیری دیگر هستند که به‌دلایلی، چون لزوم کوتاه شدن مسیر قبلی، ایجاد خیابان‌های جدید و حتی احداث مجموعه‌ای تازه در بخشی از شهر متولد شده‌اند. فرعی شماره ۲۴ خیابان امام‌خمینی (ره) کنونی جزو این کوچه‌ها محسوب می‌شود.
دلیل ایجاد این مسیر، تغییر کاربری بخشی از باغ‌های بزرگ محدوده خیابان ارگ مشهد به کنسولگری بریتانیای کبیر است؛ درواقع پس از احداث ساختمان کنسولگری است که این کوچه ایجاد می‌شود تا نمایندگی سیاسی بریتانیا در مشهد آن دوران که هنوز خیابان پهلوی ساخته نشده بود، دسترسی پذیرفته‌شده‌ای به ارگ و بازار شهر داشته باشد. گواه این ادعا هم بقایای سردر ورودی باغ کنسولگری در این کوچه است.
کوچه هزار اسم
کوچه «خیام» در طول عمر بیش از صدساله‌اش، نام‌های رسمی و غیررسمی بسیاری داشته است. این کوچه تا قبل از ایجاد خیابان خاکی (آخوندخراسانی فعلی)، بخشی از کوچه بزرگ ارگ بود که محدوده ارگ حکومتی را به بازار شهر متصل می‌کرد. خیام، نخستین نام رسمی این مسیر پس از احداث خیابان آخوندخراسانی است؛ البته هم‌زمان با ثبت این نام بر تابلوی تقاطع کوچه، دو نام پهلوی۲۴ و آخوندخراسانی ۹ نیز بر این تابلو‌ها نقش بست تا مشخص شود که این مسیر در نظام کوچه‌بندی دو خیابان آغاز و پایانش، چه جایگاهی دارد.
البته نام پهلوی ۲۴ پس از پیروزی انقلاب اسلامی به امام‌خمینی۲۴ تبدیل شد و نام خیام هم پس از ایجاد بولوارخیام، کاربرد خود را برای معرفی رسمی این کوچه از دست داد. کوچه شهید حسن منصوری، آخرین نام کوچه است که در سال‌های اخیر بنابر مصوبه شورای اسلامی شهر برای معرفی این مسیر، تعیین و بر تابلوی نصب‌شده در ابتدای کوچه از جانب خیابان امام‌خمینی نوشته شده است.
از نام‌های رسمی که بگذریم، «کوچه سینماآسیا» شناخته‌شده‌ترین عنوان این مسیر است. این نام از اواسط دهه ۴۰ و پس از آغاز به کار سینمایی به همین نام برای معرفی آن کاربرد پیدا کرد. کوچه اغذیه‌نوشین و کوچه درمانگاه حضرت ابوالفضل (ع)، از دیگر نام‌هایی است که هرکدام به‌دلیل استقرار مجموعه اشاره‌شده در این کوچه برای سال‌های طولانی مورد استفاده مردم قرار می‌گیرند.
قرار داشتن نخستین ساختمان شهربانی مشهد در این کوچه، همچنین باعث شهرت آن به‌عنوان کوچه شهربانی در بین مردم شده است. عناوین کوچه۱۱۳ به دلیل استقرار مرکز ۱۱۳ شهرداری، کوچه بیمه ایران به‌دلیل استقرار دفتر اصلی این شرکت، کوچه کنار کنسولگری و کوچه چاپخانه زوار، نیز هرکدام در برهه‌ای از زمان محل توجه مردم قرار گرفته و از آن برای معرفی کوچه یادشده، استفاده شده است.
تا پایان دوره قاجار
هرچند بر‌اساس اسناد موجود، سنگ‌بنای مجموعه ارگ مشهد را در آخرین روز‌های حکومت صفویان، ملک محمود سیستانی گذاشته است، همان مدارک نشان می‌دهد که در آن دوران، این مجموعه اتصال مستقیمی با بازار نداشته است. به عبارت ساده‌تر، ایجاد کوچه امام‌خمینی ۲۴ که بخشی از مسیر مستقیم متصل‌کننده مجموعه ارگ حکومتی به بازار شهر و سپس حرم مطهر رضوی بوده، در ابتدای ایجاد این مجموعه در دستورکار حاکمان نبوده است.
این امر را به‌راحتی می‌توان با رجوع به نقشه دالمج مشاهده کرد که در سال ۱۲۴۸ خورشیدی یعنی اواسط دوران ناصرالدین‌شاهی ترسیم شده است. در این نقشه هرچند راه ارتباطی بین میدان بزرگ وقت و بازار ترسیم شده است، این مسیر، کوچه کنونی نیست؛ زیرا از انتهای این میدان و نه از رو‌به‌روی باغ دیوان اعلا و موازی میدان آغاز می‌شود. این وضعیت در سال‌های بعد به نحو تأمل‌برانگیزی تغییر پیدا کرده است.
مدارک موجود نشان می‌دهند که در سال پایانی حکومت قاجار‌ها و با توجه به تغییر و تحولات رخ‌داده در محدوده ارگ حکومتی، مسیری مستقیم از مقابل باغ دیوان اعلا به‌سمت بازار وجود داشته است که بخش نخست مسیر ترسیم‌شده در نقشه دالمج، یگانه فرعی جنوبی آن محسوب می‌شود. همین مدارک تأکید می‌کند که بخش عمده جنوبی این مسیر به کنسولگری بریتانیا در مشهد اختصاص داشته است و به‌عبارت بهتر تأسیس این مجموعه در بخشی از محوطه سرسبز ایوانی محله ارگ، باعث تغییر مسیر کوچه متصل‌کننده این محدوده به بازار اصلی شهر شده است.
وجود کنسولگری بریتانیا در بخش ابتدایی این کوچه، ساختار آن را بسیار خاص کرده بود، به‌نحوی‌که در این بخش، منازل مسکونی به‌ندرت به چشم می‌خورد و اغلب مجموعه‌های ایجادشده در این کوچه، تجارتخانه‌های منتسب به هندی‌ها و غیرایرانی‌های وابسته به کنسولگری بود. یگانه خانه شناسایی‌شده از آن دوران در این کوچه، خانه تاریخی، اما تخریب‌شده وهاب‌زاده است.
دوره پهلوی‌ها
سه دهه نخست سده چهاردهم هجری‌خورشیدی را باید دوران شکل‌گیری کوچه خیام لقب داد. در این دوران با ایجاد خیابان پهلوی، کوچه از مجموعه بقایای ارگ حکومتی مستقل شد. در دهه بعد با تولد خیابان خاکی و تبدیل آن به آخوندخراسانی، انتهای کوچه نیز مشخص شد و بدین‌گونه سرنوشتی جدا از بخش شرقی کوچه پیدا کرد که به محدوده بازار متصل می‌شد.
بر‌اساس نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی کوچه دارای دو فرعی جنوبی و یک فرعی شمالی است که دو فرعی جنوبی به ترتیب به مسیر منتهی بانک‌ملی مرکزی و اداره گمرک وقت پیوسته بودند و از این طریق به سایر فضا‌های شهری متصل می‌شدند، اما یگانه فرعی شمالی، بن‌بست بود. در این دوره کم‌کم باغ‌های باقی‌مانده در دو سوی کوچه به بنا‌های اغلب تجاری تبدیل شدند.
دو مجموعه چاپخانه زوار به عنوان یکی از نخستین چاپخانه‌های مشهد در سال ۱۳۲۳ خورشیدی و شرکت ب‌ب یا همان صنایع ایران‌چوب، به عنوان نخستین مجموعه تولید صنایع چوبی مدرن مشهد، در سال ۱۳۲۷ خورشیدی در این کوچه تأسیس شدند. در همین دوره، نخستین پلاک شمالی کوچه هم ازسوی مرحوم قدس بزرگ به پارچه فروشی تبدیل شد.
ساختمان شهربانی مرکزی مشهد، یگانه بنای دولتی در دهه‌های ابتدایی سده چهاردهم هجری‌شمسی در این کوچه بود که ابتدا پلیس سوار شهر در آن مستقر بود و سپس به ساختمان مرکزی شهربانی تبدیل شد. همچنین اندکی بعد، ساختمان مرکزی بیمه ایران، شعبه خراسان، در این کوچه مستقر شد.
اما مهم‌ترین تحول کوچه در نیمه نخست سده گذشته، افتتاح سینماآسیا در مهر ۱۳۳۹ خورشیدی توسط عباس اسکوئیان بود. ایجاد این سینما باعث شد رفت و آمد جوانان به این کوچه افزایش پیدا کند و به‌مرور این مسیر در بین مردم به نام کوچه سینماآسیا شناخته شود. در سال‌های بعد با تقسیم یکی از پلاک‌های بزرگ جنوبی کوچه به چند پلاک کوچک‌تر، یک فرعی بن‌بست جدید و دردار در جنوب کوچه متولد شد و از دیگرسو یگانه فرعی شمالی کوچه پس از ایجاد سالن تابستانی سینماآسیا از حالت کوچه‌ای مستقل به مسیری برای دسترسی به این سالن تغییر کرد.
همچنین در سال‌های پایانی این دوره، تعدادی از پلاک‌های ابتدایی کوچه پس از استقرار فروشگاه‌های لوازم روشنایی در خیابان آخوندخراسانی به این کار اختصاص پیدا کردند. ناگفته نماند که این کوچه از سال ۱۳۳۷ خورشیدی به همت مرحوم حاج‌طالب زمانی‌راد، میزبان یکی از قدیمی‌ترین ساندویچفروشیهای مشهد شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی
کوچه خیام در دوره پهلوی روزگار تکامل خود را پشت‌سر گذاشت، ولی سال‌های حدفاصل دهه ۷۰ تا پایان قرن چهاردهم خورشیدی، دوران نابودی و تخریب بنا‌های مهم کوچه بود. در این دوره به‌جز مجموعه بنای جنوبی ابتدای کوچه، حدفاصل خیابان امام‌خمینی تا فرعی نخست مسیر، تقریبا تمام بنا‌های ارزشمند کوچه دستخوش تخریب یا تحولات گسترده شدند.
نخستین مجموعه‌ای که قربانی شد، بنای شهربانی سابق بود که اندکی پس از ادغام نیرو‌های انتظامی سه‌گانه یعنی شهربانی، ژاندارمری و کمیته‌انقلاب و ایجاد نیروی انتظامی، به‌منظور استفاده بهتر از فضای آن و ساخت مجموعه مدیریتی جدید نیروی انتظامی مشهد تخریب شد، اما از آن زمان تاکنون، تنها اقدام عمرانی در آن، کشیدن یک دیوار ساده و تبدیل بخشی از فضای آن به کارواش بوده است.
دومین بنای مهم کوچه که در این سال‌ها قربانی نوسازی شد، خانه تاریخی وهاب‌زاده بود. این بنا که بر‌اساس اسناد، یکی از مکان‌های مورد استفاده رضاشاه در نخستین سفرش به مشهد بوده و مهرماه سال ۱۳۸۴خورشیدی، شماره۱۳۴۲۲ در فهرست آثار ملی ایران را به خود اختصاص داده است، در نخستین سال‌های دهه ۹۰ به‌طور کامل تخریب شد.
سومین بنای قابل توجه تخریب‌شده در این کوچه، پلاک نخست جنوبی از سمت خیابان امام‌خمینی (ره) است. این بنا که آخرین کاربری‌اش شرکت‌تعاونی بانک بود، تخریب شد تا مجموعه‌ای اقامتی برای کارکنان همان بانک در آن ایجاد شود، اما برخی موانع امنیتی، مانع این امر شد و زمین آنها اکنون در حصاری چوبی گرفتار است.
اما مهم‌ترین بنای تخریبی کوچه همان بنایی است که از سال ۱۳۳۹ خورشیدی باعث تغییر مخاطبان کوچه شد. سینماآسیا که از آن به‌عنوان حافظه تاریخی سینمای خراسان‌رضوی یاد می‌شد، جمعه ۲۸خرداد ۱۴۰۰ تخریب شد تا بدین‌گونه، آخرین سینمای کامل محدوده خیابان ارگ هم از صحنه جغرافیا حذف و زمین آن در پشت دیواری آجری رها شود.
البته در طول این مدت، ساخت‌و‌ساز‌های به نسبت قابل قبولی هم در کوچه انجام شده است. مهم‌ترین این بناها، درمانگاه خیریه شبانه‌روزی حضرت ابوالفضل (ع) در نیمه نخست بخش شمالی کوچه و در مجاورت کنسولگری پاکستان در زمین وقفی حاج‌محمد زرگر‌باشی در سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ است؛ مجموعه‌ای که در سال‌های اخیر فاز دوم آن هم در حال احداث است.
دیگر بنای مهم ایجادشده در این سال‌ها مجموعه موسوم به صادقیه آیت‌ا... العظمی سیستانی است که در بخشی از خرابه خانه تاریخی وهاب‌زاده احداث شده است. یگانه فرعی شمالی کوچه نیز که مدت‌ها به‌عنوان ورودی سالن تابستانی سینماآسیا مورد استفاده قرار می‌گرفت، پس از تخریب آن به کوچه‌ای دردار با بنایی نوساز در انتهای آن تبدیل شد.
بدین‌گونه کوچه امام خمینی ۲۴، یگانه کوچه مشهد شد که نیمی از فرعی‌های آن بن‌بست دردار هستند. سرانجام اینکه در سال‌های اخیر، مجموعه بنا‌های ابتدایی بخش جنوبی کوچه، بازسازی شده‌اند و به‌عنوان فضا‌های عمومی کافه‌ای، استفاده می‌شوند.
چهره‌های شناخته‌شده کوچه امام‌خمینی ۲۴
رسانه‌ای‌ترین چهره کوچه، مرحوم احد قدس، مالک فروشگاه منسوجات یکتا بود. او به‌دلیل حفظ اصالت مغازه تأسیس‌شده توسط پدرش در دهه ۲۰ به‌شدت محل توجه رسانه‌ها و اهل فرهنگ بود و به نماد انسانی این کوچه تبدیل شده بود. خاندان وهاب‌زاده که خانه تاریخی‌شان تا قبل از تخریب، چشم‌وچراغ کوچه بود و خاندان شالچی که خانه ارزشمندشان در ابتدای نخستین فرعی شمالی کوچه، اکنون به کافه تبدیل شده است، از دیگر چهره‌های شناخته‌شده ساکن این کوچه در سال‌های نسبتا دور هستند.
محمود ضیائیان‌حسینی، مالک چاپخانه شاهین، حسین زوار مالک چاپخانه زوار، حاج‌محمد زرگر‌باشی، واقف زمین اولیه درمانگاه حضرت ابوالفضل (ع)، حاج‌طالب زمانی‌راد مؤسس اغذیه نوشین، مرتضی روحانی، نقاش و خوشنویسی شناخته‌شده سال‌های دور شهر و حاج‌عباس‌علی یوسفی مؤسس چاپ و جعبه‌سازی یوسفی، از دیگر قدیمی‌های فعال در کوچه امام‌خمینی ۲۴ محسوب می‌شوند.
همچنین باید از خانواده‌های ابریشمی، عباسی، زینل‌زاده، حسینی و کوکبی به‌عنوان دیگر خاندان‌هایی نام برد که بخشی از عمر خود را در این کوچه سپری کرده‌اند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
